In België is zorgtoegang een grote bekommernis, vooral voor mensen met een laag inkomen. De "verhoogde tegemoetkoming" en het vervangingsinkomen zijn twee regelingen, opgezet om deze mensen te ondersteunen. Maar wat is hun echte impact en reikwijdte? Onderzoekers (1) gingen het na.

De stijging van het percentage uitkeringsgerechtigden volgt niet noodzakelijk uit (dezelfde) stijging van het aantal mensen met een laag inkomen. Mensen met een laag inkomen die geen sociale uitkeringen ontvangen, krijgen niet automatisch de verhoogde uitkering; ze moeten een aanvraag indienen bij hun ziekenfonds. Volgens een steekproef van de Universiteit Antwerpen maken veel potentiële begunstigden geen gebruik van dit recht.

Enkele kerncijfers:

• In 2021 had 18,9% van de Belgen recht op de "verhoogde tegemoetkoming".
• In Brussel geniet bijna een derde van de bevolking van dit statuut.
• In België ontvangt meer dan 5% van de 65-plussers een vervangingsinkomen.
• In Brussel is dat 15%, in Wallonië bijna 6% en in Vlaanderen net geen 4%.

Wat met het niet-gebruik van deze steunmaatregelen? De onderzoekers beklemtonen dat hun steekproef enkel representatief is voor mensen met een erg laag belastbaar inkomen in 2017, waardoor ze niet de volledige populatie van rechthebbenden van deze uitkeringen vatten. Toch leiden de resultaten tot enkele belangrijke inzichten in het niet-gebruik van sociale rechten in België.

Een eerste belangrijke conclusie is dat het niet-gebruik van middelengetoetste uitkeringen in België (nog steeds) een groot probleem is.

Voor het (equivalent) leefloon en de verhoogde tegemoetkoming stellen ze vast dat ongeveer de helft van de personen in de doelpopulatie die in aanmerking komen voor deze uitkeringen, die toch niet ontvangen. Voor de verwarmingstoelage loopt het niet-gebruik zelfs op tot ongeveer 80%. "Deze hoge cijfers voor België liggen in lijn met cijfers over het niet-gebruik van socialebijstandsuitkeringen in andere landen (Bargain e.a., 2012; Fuchs e.a., 2020)."

Een tweede belangrijke vaststelling is dat sommige groepen met een hogere mate van niet-gebruik worden geconfronteerd dan andere. Wat de verhoogde tegemoetkoming betreft, ligt het niet-gebruik veel lager als ze worden opgenomen als afgeleid recht van een andere uitkering dan wanneer het recht is gebaseerd op een laag inkomen.

Ten derde vertaalt in onze doelpopulatie niet-gebruik van de ene uitkering zich in belangrijke mate ook in niet-gebruik van een andere uitkering. Zo ontstaat er een cascade van niet-gebruik van het leefloon, naar de verhoogde tegemoetkoming en dan weer naar de verwarmingstoelage. "Sterker inzetten op de opname van rechten die toegang geven tot andere maatregelen, lijkt daarom prioritair indien we de gaten in het vangnet willen proberen te sluiten."

De resultaten van deze studie maken duidelijk dat er zich in België een omvangrijk probleem stelt omtrent het niet-gebruik van socialebijstandsmaatregelen, besluiten de onderzoekers. Hierdoor loopt nog steeds een hoog aantal mensen in een erg kwetsbare situatie inkomsten en kortingen op verwarming en gezondheidskosten mis. 

"Onze resultaten suggereren dat de toekenningsprocedures moeten worden herdacht, in het bijzonder die van de verwarmingstoelage." 

Taak voor de ziekenfondsen

Het lijkt de onderzoekers nuttig om na te gaan of de ziekenfondsen een meer uitgesproken rol zouden kunnen spelen in het doen doorstromen van informatie naar hun leden en de OCMW’s om zowel het niet-gebruik van het (equivalent) leefloon als van de verwarmingstoelage terug te dringen. Voor het (equivalent) leefloon zou de informatie uit de inkomenstoets kunnen worden gebruikt om de doorverwijzing te versterken of om OCMW’s in staat te stellen proactief mensen op te sporen die potentieel recht hebben op een (equivalent) leefloon.

Voor de verwarmingstoelage zouden, als eerste stap, de ziekenfondsen hun leden met een verhoogde tegemoetkoming kunnen informeren dat, als ze met stookolie (of een andere rechtgevende brandstof) verwarmen, ze ook recht hebben op een verwarmingstoelage.

Logica omkeren?

"Meer in het algemeen roept het bestaan van een omvangrijke mate van niet-gebruik de vraag op of de logica van het sociaal beleid voor de bodembescherming van de welvaartsstaat niet moet worden omgekeerd. In de huidige logica ligt de nadruk op het vermijden dat een uitkering of voordeel zou worden toegekend aan iemand die er geen recht op heeft. Als alternatief zou de nadruk kunnen liggen op vermijden dat aan iemand die er nood aan heeft, een bepaalde sociale maatregel niet wordt toegekend. Enkel wanneer beschermingssystemen worden uitgedacht en uitgevoerd vanuit het tweede principe, kan niet-gebruik systematisch worden teruggedrongen, zonder dat diegenen die de steun het meest nodig hebben, over het hoofd worden gezien."

(1) De omvang en kenmerken van de niet-opname van het leefoon, de verhoogde tegemoetkoming en de verwarmingstoelage onder 18- tot 64- jarigen in België. Tim Goedemé, Julie Janssens, Manon Bolland, Arne Corselis, Johannes Derboven, Stéphanie Linchet, Laurent Nisen, Martine Vandervelden, Karel Van den Bosch, Natascha Van Mechelen & Jorik Vergauwen. Universiteit Antwerpen.